Twijfelen aan de Werkelijkheid (45)
John Michael Greer legde in een blog (januari 2022) uit wat we wel en niet kunnen weten over de decennia die voor ons liggen:
We know some things about the range of possible futures ahead of us. We know that fossil fuels and other nonrenewable resources are going to be increasingly expensive and hard to get by historic standards; we know that the impact of decades of unrestricted atmospheric pollution will continue to destabilize the climate and drive unpredictable changes in rainfall and growing seasons; we know that the infrastructure of the industrial nations, which was built under the mistaken belief that there would always be plenty of cheap energy and resources, will keep on decaying into uselessness; we know that habits and lifestyles dependent on the extravagant energy and resource usage that was briefly possible in the late twentieth century are already past their pull date. These things are certain—but they don’t tell us that much. What technologies and social forms will replace the clanking anachronism of industrial society over the decades immediately ahead? We don’t know that, and indeed we can’t know it.
We weten het een en ander over het scala van mogelijke toekomsten die we voor ons hebben. We weten dat fossiele brandstoffen en andere niet-hernieuwbare bronnen steeds duurder en moeilijker te winnen zullen zijn vergeleken met hoe het was; we weten dat de gevolgen van decennia van onbeperkt vervuilen van de atmosfeer door zullen gaan met het destabiliseren van het klimaat en met het in gang zetten van onvoorspelbare veranderingen in neerslag en groeiseizoenen; we weten dat de infrastructuur van de geïndustrialiseerde landen, die is opgebouwd met het valse geloof dat er altijd volop goedkope energie en hulpmiddelen zouden zijn, steeds verder zullen vergaan tot ze nutteloos zullen zijn; we weten dat de gewoonten en levensstijlen die gebaseerd zijn op extravagant gebruik van energie en hulpmiddelen zoals dat heel even mogelijk was aan het eind van de twintigste eeuw al voorbij hun houdbaarheidsdatum zijn. Deze zaken zijn zeker - maar ze vertellen ons niet heel veel. Welke technologieën en sociale omgangsvormen zullen het rammelende anachronisme van de industriële samenleving gaan vervangen in de decennia die direct voor ons liggen? Dat weten we niet, en we kunnen het ook niet weten.
John Michael Greer, The Unmanageable Future, blog uit januari 2022.
John Michael Greer is een Amerikaanse publicist die actief is op een zeer breed terrein. Hij schrijft over ecologie, Amerikaanse geschiedenis en energieproblematiek, maar hij is ook een liefhebber en kenner van astrologie en van het occulte. Ik volg hem sinds 2016, toen ik hem op het spoor kwam omdat hij een van de weinigen was die had voorzien dat Donald Trump de verkiezingen zou winnen. Zijn blogs over magie en astrologie sla ik over, maar zijn teksten over ecologie vind ik erg verhelderend.
Optimisme: meester Pangloss
Maar je kunt dit ook allemaal ontkennen… In de filosofische roman Candide uit 1759 beschrijft de Franse verlichtingsdenker Voltaire (1694 – 1778) hoe optimistische werkelijkheidsontkenning in zijn werk gaat. Het is het verhaal van een naieve jongeman, Candide, die in de leer is bij professor Pangloss. De professor hangt de theorie aan dat we leven ‘in de beste van alle mogelijke werelden’.
Het verhaal is zogenaamd uit het Duits vertaald en begint in Westfalen. Candide is de niet erkende zoon van de zus van baron Thunder-ten-tronckh. Hij woont op het kasteel van de baron, en krijgt samen met Cunégonde, de dochter van de baron op wie hij heimelijk verliefd is, les van de huisleraar Pangloss, die in alles zijn adellijke werkgever naar de mond praat:
“Il est démontré, disait-il, que les choses ne peuvent être autrement: car tout étant fait pour une fin, tout est nécessairement pour la meilleure fin. Remarquez bien que les nez ont été faits pour porter des lunettes; aussi avons-nous des lunettes. Les jambes sont visiblement instituées pour être chaussées, et nous avons des chausses. Les pierres ont été formées pour être taillées et pour en faire des châteaux; aussi monseigneur a un très-beau château: le plus grand baron de la province doit être le mieux logé; et les cochons étant faits pour être mangés, nous mangeons du porc toute l’année. Par conséquent, ceux qui ont avancé que tout est bien ont dit une sottise : il fallait dire que tout est au mieux.”
Hier zijn Nederlandse vertalingen van, maar die heb ik even niet bij de hand terwijl het Frans gewoon hier op internet staat. Dus maar even zelf vertaald:
“Het is aangetoond, sprak hij, dat de dingen niet anders kunnen zijn: want omdat alles gemaakt is met een doel, dient alles noodzakelijkerwijs het beste doel. Merk op dat neuzen gemaakt zijn om er brillen op te zetten, en ook dat wij brillen hebben. Benen zijn duidelijk bedoeld om geschoeid te zijn, en we hebben schoenen. Stenen zijn gevormd om op maat te worden gehakt om er kastelen van te maken, en meneer heeft dan ook een erg mooi kasteel: de grootste baron van de provincie moet nu eenmaal het best gehuisvest zijn; en omdat varkens gemaakt zijn om gegeten te worden, hebben wij het hele jaar door varkensvlees te eten. Hieruit volgt dat zij die naar voren hebben gebracht dat alles goed is zotteklap hebben verkocht: ze hadden moeten zeggen dat alles perfect is.”
Candide slikt dit aanvankelijk voor zoete koek, want hij kan zijn geluk niet op door het gezelschap van Cunégonde op dat mooie kasteel:
Candide écoutait attentivement, et croyait innocemment: car il trouvait Mlle Cunégonde extrêmement belle, quoiqu’il ne prît jamais la hardiesse de le lui dire. Il concluait qu’après le bonheur d’être né baron de Thunder-ten-tronckh, le second degré de bonheur était d’être Mlle Cunégonde; le troisième, de la voir tous les jours; et le quatrième, d’entendre maître Pangloss, le plus grand philosophe de la province, et par conséquent de toute la terre.
In mijn Nederlands:
Candide luisterde met aandacht en geloofde met onschuld: want hij vond Mejuffrouw Cunégonde buitengewoon mooi, hoewel hij nog nooit de onverschrokkenheid had gehad om haar dit te zeggen. Zijn slotsom was dat het na het geluk om geboren te zijn als baron van Thunder-ten-tronckh, de tweede graad van geluk was om Mejuffrouw Cunégonde te zijn; de derde, om haar elke dag te kunnen zien; en de vierde, om te mogen toehoren bij meester Pangloss, de grootste filosoof van de provincie, en dientengevolge van de hele wereld.
Helaas, een gestolen kusje van Cunégonde maakt een eind aan al dat geluk. Candide wordt het kasteel uitgetrapt en er volgt een reeks van wilde avonturen door Europa en door de Nieuwe Wereld waarbij Candide Cunégonde en Pangloss op de vreemdste plekken steeds tegenkomt en weer kwijtraakt. Een barbaarse oorlog, de aardbeving van Lissabon, ondervraging door de Inquisitie, door vrijwel iedereen belazerd worden, weinig blijft Candide bespaard. Deze ervaringen maken hem al gauw duidelijk dat het bestaan minder fraaie kanten heeft, maar Pangloss blijft volhouden dat alles perfect is. Daarmee eindigt het verhaal:
“Pangloss disait quelquefois à Candide: Tous les événements sont enchaînés dans le meilleur des mondes possibles; car enfin si vous n’aviez pas été chassé d’un beau château à grands coups de pied dans le derrière pour l’amour de mademoiselle Cunégonde, si vous n’aviez pas été mis à l’Inquisition, si vous n’aviez pas couru l’Amérique à pied, si vous n’aviez pas donné un bon coup d’épée au baron, si vous n’aviez pas perdu tous vos moutons du bon pays d’Eldorado, vous ne mangeriez pas ici des cédrats confits et des pistaches. – Cela est bien dit, répondit Candide, mais il faut cultiver notre jardin.”
Nederlands:
“Pangloss zei op een keer tegen Candide: Alles wat gebeurt hangt met elkaar samen in de beste van alle mogelijke werelden; want als u niet was weggejaagd uit een mooi kasteel met een paar flinke schoppen onder de kont vanwege de liefde van mejuffrouw Cunégonde, als u niet was uitgeleverd aan de Inquisitie, als u niet te voet door Amerika was gerend, als u de baron geen flinke houw had gegeven met uw zwaard, als u niet al uw schapen was kwijtgeraakt in het mooie land van Eldorado, dan zou u hier nu geen sukade en pistachenootjes zitten te eten. - Dat is fraai gezegd, antwoordde Candide, maar we moeten wel ons tuintje wieden.”
Met Meester Pangloss maakt Voltaire een karikatuur van de grote Duitse filosoof Leibniz, maar het panglossisme is van alle tijden. Lees maar verder.
Overvloedsdenken: Steven Pinker
Het panglossisme of overvloedsdenken heeft nog steeds tal van aanhangers. Een treffend voorbeeld is de invloedrijke publicist Steven Pinker, die beweert dat door de zegeningen van de wetenschap de wereld in de loop van de laatste paar eeuwen steeds beter is geworden. Steven Pinker was ooit psycholoog en taalkundige maar is nu een publieke intellectueel die, in boeken zoals Enlightenment Now: The Case for Reason, Science, Humanism, and Progress (2018) de zegeningen van de technologische beschaving bezingt. Hij verkondigt dat we in elk geval sinds het einde van de Tweede Wereldoorlog in de beste van alle mogelijke werelden hebben geleefd.
Het zal niet verbazen dat Pinker een fan is van neoliberalisme, van globalisering en van een technocratische aanpak van de grote wereldproblemen. En het verwondert dus ook niet dat technocraten zoals Bill Gates hem op handen dragen en dat hij een graag geziene gast is in Davos, terwijl linkse publicisten hem verafschuwen. George Monbiot veegde de vloer met hem aan in The Guardian, onder de titel You can deny environmental calamity - until you check the facts. John Gray en David Bell vonden het boek beschamend, zwak, en karikaturaal. En Jeremy Lent legt in dit verhelderende artikel in detail uit wat er niet klopt aan de cijfers en grafieken van Pinker.
Crisis-ontkenning: Bjørn Lomborg
Steven Pinker is niet de enige die de globale crisis ontkent. Iemand anders die uit ditzelfde vaatje tapt is Bjørn Lomborg, die meent dat het met de opwarming van de aarde wel losloopt. Bjørn Lomborg is de auteur van The Sceptical Environmentalist (2001), een boek waarin de milieu- en klimaatproblemen worden gerelativeerd. Helaas staat het boek vol elementaire blunders die worden opgesomd in een gedetailleerde bespreking door de Union of Concerned Scientists:
The authors note how Lomborg consistently misuses, misrepresents or misinterprets data to greatly underestimate rates of species extinction, ignore evidence that billions of people lack access to clean water and sanitation, and minimize the extent and impacts of global warming due to the burning of fossil fuels and other human-caused emissions of heat-trapping gases. Time and again, these experts find that Lomborg’s assertions and analyses are marred by flawed logic, inappropriate use of statistics and hidden value judgments.
Vertaling:
De auteurs merken op hoe Lomborg stelselmatig data verkeerd gebruikt, verkeerd weergeeft of verkeerd interpreteert, en daarmee een sterke onderschatting geeft van het het tempo waarin soorten uitsterven, voorbijkijkt aan het bewijs dat miljarden mensen geen toegang hebben tot schoon water en sanitair, en de schaal en de gevolgen bagatelliseert van de opwarming van de aarde door het gebruik van fossiele brandstoffen en andere door mensen veroorzaakte uitstoot van broeikasgassen. Keer op keer concluderen deskundigen dat Lomborg’s beweringen en analyses worden geplaagd door gebrekkige logica, onjuist gebruik van statistiek en verborgen waardeoordelen.
Jordan Peterson, voormalig hoogleraar klinische psychologie, is voor mij geheel door de mand gevallen op het moment dat hij het werk van Bjørn Lomborg aan begon te prijzen. Wie de misleidende onzin van Lomborg voorbeeldige wetenschap noemt heeft er evident geen verstand van. Voor wie dat niet genoeg is heeft Peterson zich in dit gesprek met Joe Rogan onsterfelijk belachelijk gemaakt: zie de analyse in Rolling Stone. De podcast van Joe Rogan is trouwens de aanleiding voor musici zoals Neil Young and Joni Mitchell om hun muziek van Spotify te verwijderen.
Maar Lomborg’s boodschap “Het valt allemaal erg mee” vindt uiteraard nog steeds gretig aftrek, want het is wat mensen willen horen. Je kunt ervoor terecht in zijn meest recente boek, False Alarm: How Climate Change Panic Costs Us Trillions, Hurts the Poor, and Fails to Fix the Planet, uit 2020. Het is met boeken net als met YouTube filmpjes en Facebook groepen: er is altijd wel een boek te vinden waarin gedrukt staat wat jij graag wilt lezen. En de boekentips bij Amazon werken net zo goed als fabeltjesfuik als de kijksuggesties van YouTube of de aanbevelingen van FaceBook.
Technologie-optimisme: Michael Shellenberger
Met TED talks werkt het trouwens ook zo. Michael Shellenberger is een begenadigd TEDx-spreker met een geruststellende boodschap. Shellenberger is een voormaling klimaatactivist die tot de conclusie is gekomen dat we met de juiste technologie - meer in het bijzonder, kernenergie - het klimaatprobleem nog kunnen oplossen. Dit is tegen het zere been van de milieubeweging, maar hij is niet de enige die er zo over denkt. James Lovelock - van de Gaia hypothese en uitvinder van het Electron Capture Device waarmee het gat in de ozonlaag is ontdekt - en David MacKay - auteur van het briljante boek Sustainable Energy - kwamen al eerder tot die conclusie.
Omdat ik Shellenberger graag zou willen geloven heb ik me verdiept in zijn boek uit 2020, Apocalypse Never - Why Environmental Alarmism Hurts Us All. Het boek leest prettig weg en er staan overtuigende passages in, bij voorbeeld over hoe de grote wildparken in Afrika door Westerse instanties worden beheerd en over de rancune die dit oproept bij de lokale bevolking.
Helaas overtuigt de kernboodschap niet, want er is wel degelijk reden voor grote ongerustheid. De klimaatwetenschapper Peter H. Gleik laat in zijn review geen spaan heel laat van de argumentatie van Shellenberger. Ook de bespreking van het recente werk van Lomborg en het boek van Shellenberger door Bob Ward liegt er niet om:
In short, these new books truly deserve their place on the bookshelf among other classic examples of political propaganda.
Vertaling:
Kortom, deze nieuwe boeken verdienen met recht hun plaats op de boekenplank tussen andere klassieke voorbeelden van politieke propaganda.
Maar er is ook veel lof, door de auteur zelf bijeengebracht op zijn eigen website.
Dit roept de vraag op waarom de kritiek, ook bij voorbeeld op de website ClimateFeedback, overtuigender is dan de lof. Antwoord: omdat de kritiek komt van deskundigen - klimaatwetenschappers - terwijl de lof komt van publieke intellectuelen zoals Steven Pinker, Jordan Peterson en Jonathan Haidt. Over Steven Pinker en Jordan Peterson hebben we het hierboven al gehad. Jonathan Haidt vind ik betrouwbaar en lezenswaardig als hij zich bij zijn stiel houdt. Hij is sociaal psycholoog en hij heeft verhelderende dingen te zeggen over het goede leven, over de teloorgang van het maatschappelijke debat en over het bevorderen van rechtvaardigheid in de samenleving, maar klimaatwetenschap en ecologie zijn zijn onderwerpen niet.
De wereld zien zoals zij is
In tijden van crisis is het van groot belang om op zoek te gaan naar heldere, goed geïnformeerde denkers die ons helpen om de werkelijkheid onder ogen te zien. En de werkelijkheid is dat de globale industriële samenleving in snel tempo aan het desintegreren is. De werkelijkheid is ook dat de meeste mensen dit niet onder ogen willen zien.
De wereld leren zien zoals zij is, in tijden van toenemende chaos en gekte, vergt moed. Het is daarom belangrijk om goed gezelschap te kiezen. Goed gezelschap was bijvoorbeeld de Vietnamese monnik en vredesactivist Thich Nhat Hanh, die op 22 januari 2022 deze aarde heeft verlaten. Zijn leerlingen en vrienden noemden hem Thay, dat is Vietnamees voor leraar. We hebben hem meerdere malen bezocht in het Franse meditatiecentrum Plum Village, en een keer in het EIAB (European Institute of Applied Buddhism) in Waldbröl in Duitsland.
Thay was zich zeer bewust van de ecologische crisis, en van het belang van spirituele ontwikkeling - individueel en collectief stilstaan bij wat er werkelijk toe doet in ons leven - om in deze moeilijke tijd geestelijk overeind te blijven.
We konden het al heel lang weten
De crisis waarin we met zijn allen terecht zijn gekomen is trouwens lang geleden aangekondigd. We konden al heel lang weten dat de klimaatchaos eraan zat te komen. Het Rapport Grenzen aan de Groei van de Club van Rome is uit 1972. In een hoorzitting voor de Amerikaanse Senaat uit 1985 legt astronoom en wetenschapscommunicator Carl Sagan haarfijn uit hoe de aarde opwarmt door het verstoken van fossiele brandstoffen, en wat daarvan de gevolgen zijn. Met zijn adviezen werd niets gedaan. Wat achteraf opvalt is dat de senatoren hem tenminste gewoon laten uitpraten. We konden het weten, maar we wilden het niet horen, op een kleine groep van wetenschappers en activisten na. Wie Don’t Look Up heeft gezien heeft een aardig beeld van hoe er op hen werd gereageerd.
Niet willen luisteren naar wat al lange tijd evident was, het kwam neer op werkelijkheidsontkenning op kolossale schaal. Dit maakt duidelijk dat de crisis die we nu doormaken niet in de eerste plaats een klimaatcrisis is maar een spirituele crisis. Kennelijk zijn er zaken die we collectief niet willen horen, en denken we collectief dat we ermee wegkomen. Maar de werkelijkheid gaat niet weg, ook niet als we collectief besluiten er niet in geloven. Niet willen geloven dat er grenzen zijn, niet kunnen aanvaarden dat we ons gedrag zouden moeten aanpassen, wat is het anders geweest dan een vorm van collectieve verdwazing?