Twijfelen aan de Werkelijkheid (32)
Facts are simply statements of what happened, what’s happening, and what will happen given X set of conditions - the things, in other words, that science is supposed to be about.
Feiten zijn simpelweg beweringen over wat er gebeurd is, over wat er aan het gebeuren is, en over wat er gaat gebeuren gegeven een stel voorwaarden X - met andere woorden, het zijn de zaken waar wetenschap over zou moeten gaan.
John Michael Greer, Climate Science Activism: A Post-Mortem
Laten we het eens hebben over feiten
Een feit is een beschrijving van een stukje werkelijkheid. Dit is geen precieze definitie, maar dat hoeft ook niet, want voorbeelden werken vaak beter, net als wanneer je wilt uitleggen wat een stoel is. Je kunt zeggen, “Een meubelstuk dat bedoeld is om op te zitten”, maar je kunt ook naar stoelen wijzen, en dat werkt dan sneller. Welnu, hier volgt een aantal voorbeelden van wat ik beschouw als feiten. Straks kunnen we het gaan hebben over waarom ik denk dat dit goede voorbeelden zijn. Soms geef ik een link met bronverwijzing.
Dit is een zin die bestaat uit negen woorden.
De vierkantswortel van 2 is bij benadering gelijk aan 577/408.
De vierkantswortel van 2 kan niet worden uitgedrukt als een verhouding tussen twee natuurlijke getallen.
De gebroeders Johan en Cornelis de Witt werden in 1672 in Den Haag vermoord.
Schepen die voeren onder Nederlandse vlag hebben tussen 1576 en 1850 meer dan een half miljoen slaven getransporteerd. (Zie SlaveVoyages.)
Nederland is sinds de grondwetsherziening door Thorbecke in 1848 een parlementaire democratische monarchie.
Driekwart van de Nederlandse Joden werd tijdens de Tweede Wereldoorlog weggevoerd en vermoord.
Nederland is het eerste land ter wereld waar het homohuwelijk werd gelegaliseerd, in 2001.
Op de avond van 4 juni 1989 werd een vreedzaam studentenprotest op het Plein van de Hemelse Vrede in Beijing (China) bloedig neergeslagen.
De aarde is rond en draait in 24 uur om haar as ten opzichte van de zon.
De zon is een ster in onze Melkweg die valt in de kategorie van gele dwergen.
De aarde is een planeet die om de zon draait, net als Mercurius, Venus, Mars, Jupiter, Saturnus, Uranus en Neptunus.
De ochtendster en de avondster zijn dezelfde planeet (Venus).
De straling van de zon wordt veroorzaakt door een kernfusiereactie die waterstof omzet in helium.
Astronomen schatten het aantal sterren in onze Melkweg op tussen 100 en 400 miljard. (Zie nasa.)
Onze Melkweg is één van heel veel sterrenstelsels.
Het heelal is sinds de Oerknal steeds uitgedijd.
Water is een chemische verbinding van twee atomen waterstof en een atoom zuurstof.
Bij kamertemperatuur is water vloeibaar, reukloos en vrijwel kleurloos.
Al het leven op aarde is afhankelijk van water.
Bij een temperatuur van 0 graden Celcius heeft ijs een lagere dichtheid dan water.
De snelheid van licht in vacuum is ongeveer driehonderdduizend kilometer per seconde.
De overgang van handproductie naar machinale productie van goederen in de periode tussen 1760 en 1840 wordt de Industriële Revolutie genoemd.
Het globale gemiddelde aan CO2 in de atmosfeer bedroeg in de miljoen jaar voorafgaand aan de Industriële Revolutie nooit meer dan 280 delen per miljoen (ppm). (Zie BBC science news.)
Het globale gemiddelde aan CO2 in de atmosfeer bedroeg in juli 2021 meer dan 416 delen per miljoen (ppm). (Zie CO2-earth.)
De gemiddelde temperatuur op aarde is sinds het begin van de Industriële Revolutie met ongeveer één graad Celcius gestegen.
Er is een causaal verband tussen het globale gemiddelde aan CO2 in de atmosfeer en de gemiddelde temperatuur op aarde. (Zie Nature.)
De voorafgaande zinnen beschrijven volgens mij feiten. Als dat inderdaad zo is kunnen we het er samen over eens zijn dat feiten bestaan. Over hoe we kunnen weten dat dit feiten zijn gaan we het straks hebben.
Feiten en gevoelens
Feiten kunnen allerlei gevoelens oproepen. Het gevoel dat een feit bij iemand oproept kan worden uitgedrukt in een opinie. Het is een feit dat ons gezin tot een jaar geleden een poes in huis had die Bella heette. We hadden toen een liedje. “Wie is de liefste poes van het heelal? Is dat Bobbie? Nee, want het is Bella al.” Dat Bella de liefste poes van het heelal was is een opinie. De buren hadden misschien de opinie dat hun poes Bobbie de liefste poes van het heelal was, maar dat heb ik nooit nagevraagd.
Dat Nederland geprofiteerd heeft van de handel in tot slaaf gemaakte Afrikanen vervult me met verdriet en schaamte. Dat Nederlanders hebben laten gebeuren dat driekwart van de Nederlandse Joden tijdens de Tweede Wereldoorlog is weggevoerd en vermoord vind ik verschrikkelijk. Dat Nederland voorop heeft gelopen bij het legaliseren van het homohuwelijk roept bij mij juist weer blijdschap op en trots. Maar het blijft van belang om onderscheid te maken tussen de feiten en de gevoelens die ze oproepen.
Feiten over de huidige situatie rond het klimaat kunnen heftige gevoelens oproepen. Die gevoelens kunnen er zelfs voor zorgen dat we de feiten niet onder ogen wensen te zien. Maar aan de feiten zelf verandert dat niets. Er is verschil tussen de feiten en de gevoelens die ze bij ons oproepen.
Feiten verifiëren
Om de voorbeelden te kunnen begrijpen moet je allereerst het Nederlands beheersen. Bij wetenschappelijke feiten komt daar nog wetenschappelijk jargon bij. Je moet bij voorbeeld snappen wat een vierkantswortel is. Maar een feit blijft nog steeds een feit ook als iemand het niet begrijpt, en zelfs als niemand er meer in gelooft.
Sommige van deze feiten kunnen we zelf gemakkelijk verifiëren. Hoeveel woorden een zin heeft kun je gewoon tellen. Dat water bij kamertemperatuur vloeibaar, reukloos en vrijwel kleurloos is kun je zo vaststellen. Hoe het zit met de dichtheid van ijs bij 0 graden Celcius kun je nagaan door een blokje ijs uit de vriezer in een glas water te doen. Met iets meer moeite kun je zelf verifiëren dat de aarde rond is. Ga aan het Noordzeestrand staan en bekijk hoe schepen aan de horizon verschijnen. Eerst zie je de mast en het bovendek, en daarna pas het hele schip. Dat Venus een planeet is kun je op een geschikte avond met een eenvoudige telescoop of een gewone verrekijker op statief verifiëren door de sikkelvormige schijngestalte waar te nemen. Soms kun je een feit indirect verifiëren, bij voorbeeld door op te zoeken wat de frequentie en golflengte zijn van magnetronstraling en even te rekenen. Zie aflevering 18 van ons feuilleton.
Dat 577/408 een redelijke benadering is van de vierkantswortel van 2 kun je zelf verifiëren, tenminste als je weet wat een vierkantswortel is. 577/408 met zichzelf vermenigvuldigen geeft 332929/166464, en dat is gelijk aan 2 + 1/166464. Dus 577/408 is inderdaad een behoorlijk goede benadering.
Wiskundige feiten zijn interessant. Neem het feit dat de vierkantswortel van 2 niet kan worden uitgedrukt als een verhouding tussen twee natuurlijke getallen. Dit zou je kunnen aannemen op gezag van iemand die er verstand van heeft. Maar je kunt ook het bewijs inspecteren uit aflevering 17 van ons feuilleton. Dan heb je het zelf geverifieerd.
Maar de meeste feiten in bovenstaande lijst kan ik zelf niet verifiëren; het zijn zaken die door anderen zijn ontdekt of te boek gesteld, soms heel lang geleden. Dat de ochtendster en de avondster dezelfde planeet zijn moeten de Babyloniërs bij voorbeeld al hebben geweten, getuige het Venus tablet van Ammisaduqa.. Net zo kenden de Babyloniërs de waarde bij benadering van de vierkantswortel van twee.
Om de historische feiten in bovenstaand lijstje te kunnen verifiëren hebben we de expertise van geschiedwetenschap nodig. Hoe zat het bij voorbeeld precies met die moord op de gebroeders De Witt? Was het werkelijk een lynchpartij door het gepeupel of was het een moord met voorbedachte rade? En was stadhouder Willem III daar misschien bij betrokken? Door wie was dat gepeupel eigenlijk opgehitst? Dit is het soort vragen waar geschiedschrijving om draait. De antwoorden op die vragen weet ik niet, want ik ben geen historicus, maar ik heb wel mijn vermoedens wat betreft de rol van de stadhouder. Er zijn ongetwijfeld feiten rond de veroordeling van Cornelis de Witt - op valse gronden, dat staat wel vast - en de moord op de gebroeders die we nooit zullen achterhalen. Er is immers verschil tussen de historische feitelijkheden en onze kennis van die feitelijkheden.
De astronomische feiten die hierboven worden genoemd zijn ons duidelijk geworden in de loop van vele jaren natuurwetenschap. De oude Grieken wisten bij voorbeeld al dat de aarde rond is. Eratosthenes van Cyrene (derde eeuw voor Christus) was er zelfs in geslaagd de omtrek te berekenen, en zijn berekening zat er niet ver naast. Galileo Galilei was de eerste die waarnam dat onze Melkweg - de lichtende baan die je op een heldere maanloze nacht aan de hemel kunt zien - bestaat uit individuele sterren. Arthur Eddington (1882 – 1944) kwam in 1920 als eerste met de hypothese dat kernfusie de brandstof leverde voor het stralen van de sterren. Dat ons melkwegstelsel er één is uit vele werd in 1923 ontdekt door Edwin Hubble (1889 - 1953). Georges Lemaître (1894 – 1966), priester en kosmoloog, berekende op grond van de roodverschuiving van de nevels die door Hubble als sterrenstelsels waren herkend een constante voor de uitdijing van het heelal. Zijn werk bleef onopgemerkt tot hij contact legde met Eddington. Dit zijn trouwens allemaal historische feiten, net als de geboorte- en sterfjaren bij de personen.
Bij de ontdekking van de chemische samenstelling van water waren onder anderen James Watt, Henry Cavendish, Antoine Lavoisier, Joseph Louis Gay-Lussac en Alexander von Humboldt betrokken. De formule voor water, H2O, werd in 1811 gevonden door Amedeo Avogadro (van het getal van Avogadro). Uiteraard kreeg het gas waterstof pas zijn naam nadat de chemische samenstelling van water duidelijk was geworden.
De klimaatfeiten uit het lijstje hebben we te danken aan de inspanningen van de klimaatwetenschap.
Feiten kunnen worden ontkend
Natuurlijk zijn er onwetenden, dwaallichten, struisvogels en dictators die sommige van de hierboven genoemde feiten negeren, ontkennen of bestrijden. Platte aarde mensen bestaan. Holocaustontkenners bestaan. Klimaatontkenners bestaan. Als je een alternatieve therapeut bent is het mogelijk dat je tijdens een verplichte nascholing desinformatie over corona te verduren hebt gehad. En als je op enigerlei wijze betrokken bent geweest bij de Tiananmen herdenkingen in Hongkong kun je door de politie worden gearresteerd, want in China - en tegenwoordig ook in Hongkong - is elke verwijzing naar de gebeurtenissen uit 1989 op het Tiananmen plein een misdaad.
De correspondentietheorie van de waarheid legt uit wat het betekent dat een bewering waar is. Ware beweringen zijn beweringen die corresponderen met feiten. Feiten zijn stukjes werkelijkheid (of beschrijvingen van stukjes werkelijkheid), dus de correspondentietheorie van de waarheid veronderstelt dat er een objectieve werkelijkheid is. Filosofen die beweren dat er geen feiten zijn keren zich dan ook vaak tegen de correspondentietheorie van de waarheid. Ze beweren dan dat er geen waarheid is, of ze beweren dat er niets is wat wij zeker kunnen weten, net als sommige nieuwetijds goeroes. Misschien moet ik daar later nog een keer op terugkomen, maar hieronder staan al wat literatuurverwijzingen, voor wie daar niet op kan wachten.
In elk geval is het van belang om te proberen zelf geen dwaas of dwaallicht of struisvogel of dictator te worden, en vertrouwen op de mogelijkheid om onderscheid te maken tussen feit en fictie is daarvoor onontbeerlijk. Daarom is het denk ik verstandig om filosofen die het bestaan van feiten ontkennen niet al te serieus te nemen. Met name als het over wetenschap gaat kunnen we beter niet te rade gaan bij lieden die daar geen kaas van hebben gegeten.
Feiten, waarden, belangen
Feiten zeggen wat er aan de hand is. In een vrije samenleving met een goed opgeleide bevolking is het mogelijk collectieve helderheid te krijgen over hoe de feiten liggen, over wat er werkelijk aan de hand is. Maar dat kan alleen als we ons niet van de wijs laten brengen door de onwetenden, de dwaallichten, de struisvogels en de volksmenners.
Waarden zijn iets anders dan feiten. Waarden bepalen wat we moeten doen, gegeven wat er aan de hand is. Waarden suggereren welk beleid er nodig is, gesteld dat we het eens zijn kunnen worden over wat er aan de hand is of aan de hand is geweest. Als een meerderheid gaat inzien dat de klimaatramp die zich al aan het ontvouwen is ons meest klemmende probleem is kunnen we misschien met zijn allen nog iets doen.
Belangen zijn weer iets anders. Belangen geven aan wie de winnaars en verliezers zijn van een gekozen beleid. Werknemers en aandeelhouders van Shell zijn verliezers - op korte termijn - als besloten wordt alle gas- en olieboringen per direct stop te zetten. De welvarenden zijn verliezers - op korte termijn - als besloten wordt al het frivole vliegverkeer per direct te verbieden. De mensen die geen financiële belangen hebben in de fossiele industrie en die te arm zijn om te vliegen - nog steeds de overgrote meerderheid van de wereldbevolking - zijn de winnaars.
Maar uiteindelijk heeft iedereen te winnen bij het onder ogen zien van de feiten over het klimaat. Want het is ook een feit dat wij allemaal afhankelijk zijn van de planeet aarde en dat we verbonden zijn met elkaar en met alle dieren en planten die met ons deze planeet bevolken. Uiteindelijk hebben we allemaal hetzelfde belang.
Nog wat literatuurverwijzingen.
In Defense of a Messier Science, Review of Bruno Latour, Down to Earth by Tali Perelman, February 2018
Philippe Stamenkovic, “The contradictions and dangers of Bruno Latour’s conception of climate science”, Disputatio, vol 9 no 13, 2020
Naomi Oreskes, “My Facts are Better than Your Facts”. In Peter Howlett and Mary S. Morgan, eds., How Well Do Facts Travel? The Dissemination of Reliable Knowledge, Cambridge University Press, 136–166.
Joshua Rasmussen, Defending the Correspondence Theory of Truth, Cambridge University Press, 2014.
Gaetano Licata, Truth and Facts - Rejection of the Slingshot Argument in Defence of the Correspondence Theory of Truth, Aracne, 2011.