Twijfelen aan de Werkelijkheid (21)
Lezen vanaf het begin? Dat kan, maar het hoeft absoluut niet. Als je het toch wilt moet je hier beginnen.
Zijn mijn teksten te lang?
Heleen vindt mijn teksten nog steeds te lang, af en toe. Bij voorbeeld de laatste aflevering. Het verhaal over Galileo kon ze waarderen, maar daar had ik het volgens haar bij moeten laten. Waarom daarna nog eens beginnen over Einstein en Elon Musk? Die twee had ik toch al eerder besproken? En als ik er meer over te zeggen had? Dan had ik de rest volgens haar beter voor een latere aflevering kunnen bewaren. Hmm, misschien heeft ze gelijk. Ze is tenslotte componist, en ze heeft misschien meer verstand van en gevoel voor structuur dan ik. Volgens haar zijn muziekwerken vaak te lang, omdat componisten niet van ophouden weten, en thema’s blijven uitmelken tot het vervelend wordt. En daar heeft ze een hekel aan, net als aan te lange teksten. Het blijft op je tellen passen met zo’n partner.
Cognitieve dissonantie?
Nu we toch bezig zijn met lezers-feedback: volgens een andere lezeres, laten we haar M noemen, wijzen mijn teksten niet de weg naar inzicht maar getuigen ze juist van cognitieve dissonantie. Lezeres M ontwaart in wat ik schrijf een angstig star vasthouden aan achterhaalde geloofssystemen die door groepsdruk in stand worden gehouden. Ik geef het maar even door.
Ook voor mijn lezers houdt dit natuurlijk een waarschuwing in. Volgens deze kritiek houden mijn teksten ons op een plek die psychisch ongezond is maar waar we ons gemakkelijk bij voelen. Het is allemaal gebaseerd op angst, niet willen kijken naar hoe de dingen echt zitten. Aldus lezeres M. Ik parafraseer, maar dit is volgens mij wat ze wil zeggen.
Hoe zit het met de werkelijkheid?
De achterliggende gedachte moet zijn dat zij weet hoe het met de werkelijkheid zit. Zij ziet zichzelf als iemand die durft te kijken naar wat er volgens haar speelt op het wereldtoneel, terwijl ik dat niet durf. Volgens haar leef ik in angst en blijf ik steken in een narratief, terwijl zij er onverschrokken doorheen kan kijken. Ze schrijft dingen zoals “ik weet dat jij niet volledig geinformeerd bent en dat je je verschuilt achter je elitaire hoogmoedigheid.” Over dat “elitaire” ga ik het verderop nog even hebben.
Niet alleen dat, ze weet ook hoe het met mij zit. Ze ziet iemand die niet stil wenst te staan bij de vage gevoelens van onbehagen dat hem de weg zouden kunnen wijzen uit de cognitieve gevangenis waarin hij zichzelf heeft klemgezet. Of zoiets. Iemand die volgens haar getraumatiseerd is. Iemand die volgens haar kiest voor de schijnveiligheid van literatuur en hoogdravende filosofie boven de confrontatie met de rauwe werkelijkheid. De werkelijkheid, daar hebben we het weer.
Bovendien meent M ook nog dat het oorlog is en vindt ze dat het onze plicht is om in verzet te komen. Dat maak ik tenminste op uit haar vraag: “Wat deden jouw grootvaders in de oorlog?”
We zitten in een enorme crisis, maar het is geen oorlog
M, het is geen oorlog. Het is geen oorlog, want er is geen vijand. Het is geen bezetting, want er is geen bezetter. Het is geen onderdrukking, want er is geen onderdrukker. Als je dit nog leest en nog even naar me wilt luisteren: door deze corona-pandemie te vergelijken met een oorlog creëer je een misleidend beeld. De corona maatregelen zijn bedoeld om de bevolking te beschermen, maar de Duitse maatregelen in de Tweede Wereldoorlog waren bedoeld om de bevolking te onderdrukken en om het Joodse deel van onze bevolking weg te voeren en uit te roeien. Wat er toen is gebeurd is van een gruwelijkheid waar veel mensen nu zich helaas geen voorstelling van kunnen maken. Het verschil tussen wat er toen gebeurd is en wat er nu aan de hand is, is enorm. Lees het dagboek van Anne Frank nog eens door, hopelijk wordt het je dan duidelijk.
De overheid klooit en klungelt, en je kunt je ergeren aan het gebrek aan daadkracht en duidelijke communicatie. Dat snap ik, want dat doe ik ook. Maar we worden niet geknecht of onderdrukt, en er wordt door de overheid niemand met de dood bedreigd. Wat er van ons wordt gevraagd is om ons aan regels te houden uit solidariteit met onze medemensen. Dat is allemaal heel onaangenaam, maar totdat er voldoende mensen gevaccineerd zijn is het de enige manier om ervoor te zorgen dat de ziekenhuizen niet overbelast raken. Mensen die dit allemaal ontkennen zijn de weg kwijt, en in elk geval hebben ze op mijn blog pagina niets te zoeken.
Wij kiezen zelf onze leraren en onze bronnen
Ik vrees dat lezeres M zich laaft aan bronnen die ik zelf probeer te mijden. Omgekeerd zal zij niets moeten hebben van de bronnen die ik in het algemeen betrouwbaar acht. Wat voor mij licht is noemt zij donker. Waar zij licht ziet ontwaar ik eerder donkerbruin. Mensen waar ik een redelijk vertrouwen in heb veracht zij. Politici die zij betrouwbaar vindt beschouw ik als gladde opportunisten. Wat zij onder noemt, noem ik boven. Onze wereldbeelden zijn negatieven van elkaar. In totaal verschillende werelden leven, dat blijkt dus te kunnen.
Je zou het verontrustend kunnen vinden. Het is ook een beetje verontrustend, vind ik. Ik heb dit feuilleton niet voor niets Twijfelen aan de Werkelijkheid genoemd. Voor mijn gevoel wordt bij M alles omgedraaid, maar omgekeerd heeft M natuurlijk het gevoel dat bij mij alles op zijn kop staat. We vermoeden ook allebei dat het omgekeerde wereldbeeld van de ander een psychische oorzaak heeft, dat het ingegeven wordt door angst of onverwerkt trauma.
Maar misschien is dit alles onvermijdelijk. Er is geen koninklijke weg naar de waarheid. We kiezen allemaal onze bronnen. We kiezen allemaal onze leraren. M hoeft mijn teksten helemaal niet te lezen. Niemand hoeft mijn teksten te lezen. Wie het niet bevalt kan lekker wat anders gaan doen. Teksten die mij niet aanspreken leg ik zelf soms ook terzijde.
Wat zijn de bronnen? Waar is de gemeenschappelijke grond?
Maar er zijn verschillen. Anders dan M verdiep ik me ook in de bronnen van de andere kant. Toegegeven, ik leg de grens bij YouTube complotfilmpjes. Ik weiger naar de quasi-documentaires te kijken waar types als Janet Ossebaard en Judy Mikovits hun kwaadaardige nonsens verkopen, omdat ik anders mijn kotsneigingen niet kan onderdrukken. Maar met lezen heb ik minder moeite. Ik heb bij voorbeeld het boek van Mikovits grotendeels gelezen. Ik heb me ingelezen in de geschiedenis van QAnon. Ik heb het presidentschap van Donald Trump gevolgd, via zowel rechtse als linkse media in de VS. Ik heb de gang van zaken bij de bestorming van het Amerikaanse Capitool live op mijn scherm gehad. Net zo met de beide impeachment processen tegen Trump. Ik heb met eigen ogen gezien hoe de Republikeinse vrienden van Donald Trump elke poging om de waarheid aan het licht te brengen probeerden te torpederen. Ik heb stukken van het Mueller Report gelezen. Maar ik weet bijna zeker dat M nooit naar het Mueller Report heeft gekeken, dat ze nooit iets heeft gelezen van Heather Cox Richardson, en dat ze haar info over Trump alleen van rechtse YouTube kanalen heeft.
Complotdenken kun je proberen te begrijpen door met complotdenkers te communiceren. Mijn eigen ervaring is dat je dan niet ver komt. Maar anderen die zich hierin hebben verdiept zijn verder gekomen dan ik. Bij voorbeeld de Engelse journalist Will Storr, in een boek dat ik in een eerdere aflevering van dit feuilleton heb besproken. Of de Nederlandse journalist Maarten Reijnders, met zijn zeer lezenswaardige boek Complotdenkers uit 2017. Dit boek bevat rake typeringen, zoals deze:
Samenzweringsgelovigen kijken [..] met het nodige dedain naar iedereen die niet ontvankelijk is voor hun theorieën. Mensen die niet voor complotverhalen openstaan en meer waarde hechten aan de informatie zoals die ons wordt voorgeschoteld door de media, overheid en wetenschap, vallen volgens complotdenkers in de categorie sheeple, een samentrekking van sheep en people. Conformisten, kortom, die volgens de complotdenkers met de massa meelopen, een gebrek aan kritisch vermogen hebben en zich daarom als makke lammeren naar de slachtbank laten leiden.
Hmm, dit is wel zo’n beetje zoals lezeres M mij ziet, vermoed ik.
Zinnige dialoog en iets van elkaar leren wordt pas mogelijk als er ergens gemeenschappelijke grond is. Die gemeenschappelijke grond is er niet met complotgelovigen, want zij hebben bezwaar tegen elke bron die iets anders vertelt dan wat zij toch al menen te weten. Wikipedia: zit een meesterbrein achter dat ons om de tuin wil leiden. NRC en De Volkskrant: in handen van Belgische investeringsmaatschappijen die een agenda doordrijven. De NOS: laffe lakeien van de Nederlandse overheid. Het RIVM: een instrument dat door de politiek wordt ingezet om ons onze vrijheden af te pakken. Enzovoort. En zo verder.
Maar dat ik omgekeerd bezwaar heb tegen de berichtgeving uit De Dagelijkse Standaard en Gezond Verstand, dat vinden ze dan weer een teken van vooringenomenheid.
Redelijk denken en complotdenken: zoek de verschillen
Complotgeleerden kun je aan veel dingen herkennen. Ze zijn vaak slecht op de hoogte van wat wij allemaal kunnen weten over hoe de dingen echt zitten. Een goed voorbeeld is Micha Kat die gelooft dat Galileo Galilei op de brandstapel is gestorven en dat Galileo’s misdrijf - in de ogen van de Kerk - was dat hij beweerde dat de aarde rond was. Een ander kenmerk dat hiermee samenhangt is hun intellectuele luiheid. Ze weten alles al, dus ze hoeven nooit een zaak uit te zoeken of van een andere kant te bekijken. Anders dan bona fide denkers menen ze de waarheid al in pacht te hebben. Dus boeken lezen over de Tweede Wereldoorlog en de verschillen zien tussen wat er toen aan de hand was en wat we nu doormaken, dat hoeft niet. Boeken lezen hoeft trouwens nooit. Kranten lezen ook niet.
Het hoofdkenmerk van degenen die in de fabeltjesfuik terecht zijn gekomen is hun enorme wantrouwen tegenover iedereen die hun opinies en beweringen durft tegen te spreken. Dat wantrouwen is nodig om een paranoide wereldbeeld in stand te houden. Alleen door het vertrouwen in wetenschap en deskundigheid volledig op te zeggen kun je de tegenspraak die je als complotdenker onvermijdelijk gaat krijgen naast je neerleggen. En dan kun je slachtoffer gaan spelen. “Waarom wordt er niet naar mij geluisterd?” “Waarom krijg ik geen respect voor mijn opinies?” “Waarom word ik weggezet als complotwappie?” “Waarom worden de links die ik op sociale media wil delen door factcheckers verwijderd?” Het antwoord op al deze vragen moet natuurlijk luiden: “Luister eens, dat komt allemaal door de manier waarop je je opstelt. Je doet dit allemaal zelf hoor.” Maar dat is een antwoord dat de complotdenkers uiteraard niet willen horen.
En er is meer. De neiging tot omdraaien. In werkelijkheid is Donald Trump een schaamteloze volksmenner die vier jaar lang als president leugen op leugen heeft gestapeld. Maar als je alles omdraait kun je Trump zien als lichtwerker die alsnog de VS gaat redden van de Democraten die de verkiezingen hebben gestolen. In feite zijn de presidentsverkiezingen in de VS redelijk eerlijk verlopen en willen de Trump-aanhangers het voor niet-witte Amerikanen moeilijker maken om te stemmen. Maar als je alles omdraait plegen de Democraten verkiezingsfraude en proberen de Republikeinen de democratie te herstellen. In feite doen de journalisten van onze serieuze kranten waar ze voor zijn opgeleid: ons een zo betrouwbaar mogelijk zicht bieden op de actualiteit. Maar als je alles omdraait worden het ineens lakeien van de macht die meedoen aan het rondbazuinen van staatspropaganda. In feite zijn antivax-propagandisten onderdeel van een desinformatie-industrie die hen heel veel geld oplevert. Maar als je alles omdraait zijn het integere en dappere strijders voor de waarheid die door een complot van medici aan ons oog wordt onttrokken. In feite zijn corona-ontkenners die voedingssupplementen verkopen pseudo-wetenschappelijke oplichters. Maar als je alles omdraait zijn het integere artsen die ons medicijnen verstrekken die de geneeskundige establishment in opdracht van Big Pharma probeert tegen te houden.
Zo kunnen we doorgaan. Als je alles omdraait wordt waarheid leugen, en leugen wordt waarheid.
Twee soorten elite
Mijn collega Henk Barendregt legde me een keer uit waarom het helemaal niet erg is dat cultuur en wetenschap elitair zijn. Cultuur en wetenschap zijn elitair in de goede zin. Want er zijn volgens hem twee soorten elites, de exclusieve en de inclusieve.
Bij exclusieve elites word je toegelaten op grond van identiteit. Je hebt bij voorbeeld elites van mannen met geld die de juiste pakken dragen en die op de juiste manier praten. Daar word je alleen toegelaten als je een man met geld bent, de juiste kleding draagt en op de juiste manier praat. Dat is heel vervelend als je geen man bent, of geen geld hebt, of je draagt het verkeerde pak of foute schoenen, of je praat anders dan de mannen in pak die al bij de club horen. Tot zulke elites krijg je geen toegang als je niet de juiste identiteit hebt, en dat is een terecht bezwaar tegen dit soort groepen.
Maar je hebt gelukkig ook inclusieve elites. Daar speelt identiteit geen rol. Nu ja, laat ik voorzichtiger zijn: daar speelt identiteit een minder grote rol. Daar zou identiteit geen rol moeten spelen. Daar heeft iedereen toegang, of daar zou iedereen toegang moeten hebben. Idealiter is alles wat je hoeft te doen om erbij te mogen horen: erbij willen horen en je op iets toeleggen.
Het is heerlijk dat zulke inclusieve elites er zijn, want dit tweede soort elite sluit - in het beste geval - niemand uit. Meer nog, je zult hopelijk merken dat je bij deze elites meer dan welkom bent, omdat de leden van zulke clubs blij zijn met iedereen die wil meedoen. Degenen die bij dit soort culturele elites horen is er namelijk veel aan gelegen om anderen erbij te betrekken. Ik vind het bij voorbeeld prachtig om emails te krijgen van geïnteresseerden in Functioneel Programmeren die The Haskell Road to Logic, Maths and Programming, van Kees Doets en mij, gelezen hebben en die daar vragen over hebben.
Als je wilt doordringen in literatuur kun je besluiten om lid te worden van een bibliotheek of leesclub, en je gaan verdiepen in het werk van schrijvers die je bewondert. Voor je het weet ben je opgenomen in een kring van literatuurkenners en stuur je vriendschapsverzoeken op sociale media aan Nederlandse dichters.
Als je wilt doordringen in geschiedenis of politiek kun je besluiten om actualiteit te gaan bijhouden, of je te abonneren op Letters from an American, de brieven van Heather Cox Richardson over hoe de politieke geschiedenis van de VS doorwerkt in de actualiteit. Is het Engels nog te lastig? Dat hindert volstrekt niet. Het betekent alleen dat je je eerst nog een tijdlang daarop moet toeleggen.
Als je wilt doordringen in muziek kun je besluiten naar concerten te gaan of muziekles te nemen, bij voorbeeld bij Heleen. Heleen heeft trouwens een wachtlijst, maar ze heeft genoeg collega’s bij wie je terecht kunt. Wie van muziek houdt vindt het heerlijk om anderen wegwijs te maken.
Als je wilt doordringen in wiskunde zou je het Basisboek Wiskunde van Jan van de Craats en Rob Bosch kunnen doornemen om je middelbare school kennis op te frissen, en van daaruit verder. Of je zou kunnen beginnen met Inzien en Bewijzen, van Albert Visser en mij. En o ja, we hebben ook nog een cursus logica in de aanbieding: Logic in Action.
Als je graag Latijn wilt leren dan hindert het volstrekt niet dat je nooit een gymnasium diploma hebt gehaald. Op internet zitten bevlogen docenten zoals Kox Kollum te popelen om je gratis op weg te helpen. Voor je het weet beheers je de taal veel beter dan Thierry Baudet.
Als je graag beter zin van onzin wilt leren onderscheiden, dan zouden deze teksten je kunnen helpen, want dat is het onderwerp van Twijfelen aan de Werkelijkheid.
Deze lijst kan natuurlijk eindeloos worden uitgebreid. We hebben het hier over educatie. Het goede nieuws is dat het gevaar dat je verdwaalt in complot-onzin kleiner en kleiner wordt naarmate je beter bent onderlegd. Ik geef toe dat ik hiervoor alleen anecdotisch bewijs heb, en dat confirmatie bias mij parten zou kunnen spelen, want er zijn natuurlijk ook hoog opgeleide complotgeleerden. Maar ik wil dit erg graag geloven…
Deze teksten zijn voor wie ervan geniet
Zelf geniet ik erg van het schrijven van deze teksten. De gedachte dat anderen er ook van genieten maakt het allemaal nog leuker. Maar ik besef heel goed dat wat ik schrijf niet aan iedereen besteed is. En dat hoeft ook helemaal niet. Deze teksten zijn alleen en uitsluitend bedoeld voor wie ervan kan genieten.
- Hoofdstukken uit het boek Complotdenkers van Maarten Reijnders zijn te lezen op de website De halve waarheid. Aanbevolen.